اژدهایی به نام آز

ضحاک (آژی دهاک) همواره اسطوره­ای شگفت در میان شخصیت­های اساطیری در ادبیات پیش از اسلام بوده است، آیا می­توان دورة مشخص تاریخی برای او جست و یا آنچنان که اوستا تصویر می­کند او همچنان شخصیتی نیمه اهریمنی، نیمه انسانی است که هویت واقعی­اش در غبار زمانهای دوردست ناپیداست؟ این مقاله سعی دارد پرتوی بر تندیس این اسطوره کهن بیفکند و از خلال یک مقایسه دقیق نشان دهد که مشابهتهای شگفتی میان آژی دهاک و دیو آز موجود است. دیوی که در ادبیات زروانی و مانوی پلیدترین همدست اهریمن به شمار می­رود. به گواهی برخی از متون پهلوی، بعضی از دیوان، تازش آورنده به بدن آدمی و تسخیرکننده روان انسان شمرده شده­اند. ضحاک یکی از بارزترین شخصیت­هائی است که تحت تصرف دیو آز قرار گرفته است و این مسخ تدریجی توسط اهریمن و حلول دیو آز در یک پادشاه بمرور از او یک اژدها پدید آورده است که از سرشت انسانی بکلی فاصله گرفته رفتارهای دیو آز را – آنگونه که در اوستا و متون پهلوی تصویر شده – به نمایش می­گذارد.